Trong bối cảnh ngành thủy sản Việt Nam đang nỗ lực phục hồi sau đại dịch và các rào cản thương mại, quyết định mới nhất từ Cục Quản lý Đại dương và Khí quyển Quốc gia Mỹ (NOAA) đã tạo ra “cú sốc” lớn. NOAA từ chối công nhận tương đương cho 12 nghề khai thác hải sản của Việt Nam theo Đạo luật Bảo vệ Thú biển (MMPA), dẫn đến lệnh cấm nhập khẩu các sản phẩm từ những nghề này vào Mỹ từ ngày 1/1/2026. Điều này không chỉ đe dọa kim ngạch xuất khẩu lên đến 512 triệu USD/năm mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến sinh kế của hàng trăm nghìn ngư dân. Bài viết phân tích chi tiết tác động và đưa ra khuyến nghị cụ thể để ngành thủy sản Việt Nam vượt qua thách thức.
Nguyên Nhân Và Phạm Vi Của Lệnh Cấm Nhập Khẩu Thủy Sản Việt Nam Sang Mỹ
Quyết định của NOAA dựa trên Đạo luật MMPA 1972, nhằm bảo vệ động vật biển có vú như cá heo, cá voi và hải cẩu khỏi tình trạng bắt ngẫu nhiên (bycatch) trong hoạt động đánh bắt thương mại. Theo đánh giá, 12 nghề cá của Việt Nam – bao gồm lưới rê ven biển, lưới kéo ngoài khơi, lưới vây, câu dài, bẫy cua và câu mực – không đạt tiêu chuẩn “tương đương” với quy định Mỹ do thiếu biện pháp giảm thiểu bycatch hiệu quả, dữ liệu giám sát chưa đầy đủ và quy định chưa cấm nghiêm ngặt việc cố ý gây hại động vật biển.
Các loài hải sản chủ lực bị ảnh hưởng bao gồm cá ngừ (388 triệu USD/năm), cá kiếm, cá mú, cá thu, cá đối, ghẹ, mực và cá nục (tổng 124 triệu USD). Tổng kim ngạch xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang Mỹ năm 2024 đạt 1,8 tỷ USD, trong đó phần bị cấm chiếm 28-30%. Đây là biện pháp tương đương lệnh cấm, có hiệu lực đến 31/12/2029 trừ khi Việt Nam nộp hồ sơ bổ sung và được phê duyệt.
| Nghề cá | Loại ngư cụ/Phương pháp | Lý do chính từ chối (tóm tắt) |
|---|---|---|
| Coastal gillnet | Lưới rê ven biển | Rủi ro cao với động vật biển có vú; thiếu biện pháp giảm thiểu bycatch. |
| Coastal trawl | Lưới kéo ven biển | Không chứng minh chương trình quy định tương đương; thiếu giám sát. |
| Offshore gillnet | Lưới rê ngoài khơi | Thiếu cấm intentional mortality/injury; overlap với quần thể động vật biển dễ bị tổn thương. |
| Offshore trawl | Lưới kéo ngoài khơi | Không có biện pháp thay thế hiệu quả; dữ liệu báo cáo không đầy đủ. |
| Purse seine | Lưới vây | Thiếu hệ thống giám sát và giảm thiểu tương tác với cá heo/cá voi. |
| Longline | Câu dài | Không đạt tiêu chuẩn Mỹ về quản lý bycatch; rủi ro cao với loài có quần thể nhỏ. |
| Squid jig | Câu mực | Thiếu dữ liệu về tương tác động vật biển; chương trình không tương đương. |
| Crab pot/trap | Bẫy cua | Không chứng minh hiệu quả giảm thiểu; thiếu quy định nghiêm ngặt. |
| Lobster pot/trap | Bẫy tôm hùm | Thiếu giám sát và báo cáo; không cấm intentional harm. |
| Fish pot/trap | Bẫy cá | Không đạt chuẩn về mitigation measures; rủi ro với loài suy giảm nhanh. |
| Handline | Câu tay | Thiếu chương trình tổng thể tương đương; dữ liệu không đủ. |
| Set net | Lưới đặt | Rủi ro cao; không có licensing conditions thay thế cấm intentional mortality. |
Phản ứng nhanh chóng từ Việt Nam, Bộ trưởng Công Thương Nguyễn Hồng Diên đã gửi thư ngày 15/9/2025 tới Bộ trưởng Thương mại Mỹ Howard Lutnick, đề nghị xem xét lại để tránh gián đoạn thương mại song phương. Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP) cũng gửi công văn khẩn, nhấn mạnh nỗ lực của Việt Nam như Luật Thủy sản 2017, chương trình chống IUU và chứng nhận “An toàn cá heo”.
Tác Động Sâu Sắc Đến Ngành Thủy Sản Việt Nam: Từ Kinh Tế Đến Sinh Kế Ngư Dân
Lệnh cấm không chỉ là rào cản thương mại mà còn là “cú sốc” toàn diện, ảnh hưởng đến chuỗi cung ứng, việc làm và uy tín quốc tế của ngành thủy sản – một trong những trụ cột xuất khẩu của Việt Nam.
Tác Động Kinh Tế: Mất Hàng Nửa Tỷ USD Và Suy Giảm Tăng Trưởng
Theo tính toán của VASEP, thiệt hại trực tiếp lên đến 511,5 triệu USD/năm, tương đương 28-30% kim ngạch xuất khẩu sang Mỹ – thị trường lớn thứ hai sau Trung Quốc. Cá ngừ đại dương, chiếm tỷ trọng lớn nhất, có thể mất 387 triệu USD, trong khi các sản phẩm khác như ghẹ và mực cũng bị “đánh úp” nặng nề. Toàn ngành, dự báo tăng trưởng xuất khẩu thủy sản 2025 có thể giảm 5-7% nếu không có biện pháp ứng phó kịp thời.
Hậu quả lan tỏa: Doanh nghiệp chế biến phải cắt giảm sản xuất, dẫn đến tồn kho tăng và giá nguyên liệu giảm mạnh. Các nhà nhập khẩu Mỹ cũng chịu áp lực giá cao hơn do nguồn cung khan hiếm, nhưng Việt Nam khó tìm thị trường thay thế nhanh chóng vì EU và Nhật Bản cũng siết chặt quy định bền vững. Dài hạn, uy tín ngành thủy sản Việt Nam bị ảnh hưởng, làm khó khăn hơn trong đàm phán các FTA mới.
Tác Động Xã Hội: Hàng Trăm Nghìn Ngư Dân Đối Mặt Khủng Hoảng Sinh Kế
Ngành thủy sản Việt Nam sử dụng lao động cho hơn 4 triệu người, trong đó hàng trăm nghìn ngư dân ven biển phụ thuộc vào 12 nghề cá bị cấm. Tại các tỉnh như Khánh Hòa, Phú Yên và Kiên Giang – trung tâm khai thác cá ngừ và ghẹ – thu nhập trung bình của ngư dân có thể giảm 30-50%, đẩy nhiều hộ gia đình vào cảnh nợ nần và di cư lao động. Đặc biệt, phụ nữ và lao động trẻ em trong chuỗi cung ứng chế biến sẽ chịu tác động gián tiếp, tăng nguy cơ bất ổn xã hội.
Tác Động Môi Trường Và Dài Hạn: Cơ Hội Hay Thách Thức?
Mặc dù là “cú sốc”, quyết định này cũng là động lực thúc đẩy Việt Nam cải thiện quản lý bền vững. Tuy nhiên, nếu không kiểm soát, có thể dẫn đến tăng đánh bắt bất hợp pháp (IUU) để bù đắp, làm suy giảm nguồn lợi thủy sản và vi phạm thêm các quy định quốc tế. Ngược lại, việc nâng cao tiêu chuẩn bycatch có thể giúp Việt Nam tiếp cận thị trường cao cấp hơn, tăng giá trị xuất khẩu lên 10-15% trong 5 năm tới.
| Loại Tác Động | Mô Tả Chi Tiết | Ước Tính Thiệt Hại |
|---|---|---|
| Kinh tế | Mất kim ngạch xuất khẩu | 512 triệu USD/năm |
| Xã hội | Ảnh hưởng sinh kế ngư dân | 200.000-300.000 lao động |
| Môi trường | Tăng rủi ro IUU nếu không ứng phó | Suy giảm nguồn lợi 5-10% |
Khuyến Nghị Cụ Thể Cho Ngư Dân: Chuyển Đổi Bền Vững Để Giảm Bycatch
Ngư dân – “xương sống” của ngành – cần hành động ngay để thích ứng. Dựa trên khuyến nghị từ VASEP, Bộ Nông nghiệp và các tổ chức quốc tế như IUCN, WWF:
- Tăng cường đào tạo và tuyên truyền: Tham gia các khóa tập huấn miễn phí từ địa phương về quy định MMPA, tập trung vào nhận biết và xua đuổi động vật biển (sử dụng thiết bị acoustic deterrent như còi âm thanh để tránh cá heo). Mục tiêu: Giảm bycatch 20-30% trong 6 tháng.
- Thay đổi phương pháp khai thác: Giảm sử dụng lưới rê và lưới kéo rủi ro cao; chuyển sang câu tay hoặc bẫy có thiết bị giảm thiểu (như lưới có lỗ thoát cho cá heo). Ghi chép đầy đủ nhật ký khai thác để chứng minh nguồn gốc minh bạch.
- Hợp tác cộng đồng: Tham gia chương trình quan sát viên trên tàu (hợp tác với VASEP) và báo cáo sự cố bycatch qua ứng dụng di động của Tổng cục Thủy sản. Ưu tiên: Nhận hỗ trợ tài chính từ quỹ chuyển đổi nghề cá bền vững của chính phủ.
Những biện pháp này không chỉ giúp duy trì xuất khẩu mà còn tăng giá trị sản phẩm, với chứng nhận “bền vững” có thể nâng giá bán 10-15%.
Khuyến Nghị Cho Doanh Nghiệp Và Nhà Quản Lý: Hành Động Liên Ngành Để Vượt Qua Rào Cản
Doanh nghiệp và nhà quản lý cần phối hợp chặt chẽ để biến thách thức thành cơ hội.
Đối Với Doanh Nghiệp
- Điều chỉnh chuỗi cung ứng: Kiểm tra nguồn gốc 100% lô hàng, ưu tiên nguyên liệu từ nghề cá đã được NOAA công nhận (như nuôi trồng tôm). Đa dạng hóa thị trường sang EU, Nhật Bản và Hàn Quốc, nhắm đến kim ngạch thay thế 200 triệu USD trong 2025.
- Đầu tư công nghệ: Áp dụng hệ thống VMS (giám sát tàu cá) và AI phân tích dữ liệu bycatch. Hợp tác với tư vấn Mỹ để hoàn thiện hồ sơ xin xem xét lại trước 1/1/2026.
Đối Với Nhà Quản Lý (Bộ Nông Nghiệp, Công Thương Và Địa Phương)
- Thành lập tổ công tác liên ngành: Do Bộ Nông nghiệp chủ trì, phối hợp VASEP và Bộ Ngoại giao để rà soát báo cáo, nghiên cứu quần thể thú biển và trao đổi với NOAA. Thuê chuyên gia Mỹ hỗ trợ kỹ thuật, như khuyến nghị từ VASEP.
- Tăng cường thực thi: Siết chặt tuần tra biển, kiểm tra cảng cá và xử lý nghiêm vi phạm bycatch. Bổ sung quy định pháp lý về giảm thiểu unintentional mortality, đầu tư 50-100 triệu USD cho thiết bị quan trắc.
- Vận động ngoại giao và hỗ trợ dài hạn: Tiếp tục thư ngoại giao, tranh thủ hỗ trợ từ tổ chức quốc tế (WWF, HSI) và quỹ xanh để đào tạo ngư dân. Xây dựng kế hoạch đa dạng hóa, với mục tiêu giảm phụ thuộc Mỹ xuống dưới 20% kim ngạch.
Kết Luận: Biến Thách Thức Thành Cơ Hội Bền Vững Cho Thủy Sản Việt Nam
Quyết định MMPA của Mỹ là “cú sốc” nhưng cũng là lời nhắc nhở về trách nhiệm bảo vệ đại dương. Với hành động quyết liệt từ ngư dân, doanh nghiệp và nhà quản lý, Việt Nam có thể không chỉ duy trì xuất khẩu mà còn nâng tầm ngành thủy sản lên vị thế dẫn đầu khu vực về bền vững. Thời gian chỉ còn 3 tháng – hành động ngay hôm nay để bảo vệ “vàng xanh” của biển cả.
Bài viết dựa trên dữ liệu từ VASEP, NOAA và các nguồn uy tín.
Từ khóa liên quan: cấm nhập khẩu thủy sản Việt Nam, MMPA NOAA, tác động ngành thủy sản, giảm bycatch, khuyến nghị ngư dân.
>> Xem thêm:
- Tự động hóa quy trình làm việc với Blockchain: Ứng dụng trong ngành thực phẩm
- Hỏi đáp: Chuyển đổi số trong ngành công nghiệp chế biến
Dogoo.vn
